برخی کالاها در مقایسه با دیگر محصولات تولیدی، به دلیل داشتن تاریخ انقضا و امکان فساد سریع، نیازمند حمل‌ونقل ویژه هستند. از لحظه تولید تا رسیدن به دست مصرف‌کننده، باید اصولی در زمینه کنترل دما، رطوبت، فشار و زمان تحویل رعایت شود تا کیفیت کالا حفظ گردد. به این فرایند در صنعت حمل‌ونقل اصطلاحاً پست سرد گفته می‌شود.
کالاهای فاسدشدنی کدام‌اند؟
کالاهای فاسدشدنی گروه متنوعی از محصولات را شامل می‌شوند که در صورت عدم رعایت شرایط دمایی و رطوبتی، به سرعت کیفیت خود را از دست می‌دهند. مهم‌ترین این کالاها عبارتند از:
1_ میوه، سبزی و صیفی‌جات
این محصولات نسبت به تغییرات دمایی بسیار حساس‌اند. اگر دمای محیط بیشتر از ۵ درجه سانتی‌گراد باشد و محصولات چند ساعت در این شرایط باقی بمانند، دچار له‌شدگی، تغییر رنگ و در نهایت خرابی می‌شوند. برای جلوگیری از این مشکل، استفاده از کامیون‌های یخچال‌دار با سیستم سرمایشی تنظیم‌شده ضروری است.
2_ گوشت، مرغ و ماهی
مواد پروتئینی باید در بازه ۰ تا ۴ درجه سانتی‌گراد نگهداری شوند. کوچک‌ترین تغییر در این دما می‌تواند باعث رشد سریع باکتری‌ها و فساد محصول شود. به همین دلیل، حمل این کالاها بدون سیستم سرمایشی مطمئن غیرممکن است.
3_ محصولات لبنی
شیر، ماست، پنیر، خامه و حتی تخم‌مرغ نیمه‌دار باید در شرایط دمایی کاملاً خنک جابه‌جا شوند. رشد باکتری در لبنیات سرعت بالایی دارد و کوچک‌ترین غفلت می‌تواند منجر به فاسد شدن محصول و ضرر اقتصادی سنگین گردد.
4_ گل‌ها و گیاهان تزئینی
این محصولات نیز جزو کالاهای فاسدشدنی هستند. آن‌ها باید در شرایط دمایی خاص و با تهویه مناسب، به دور از رطوبت و نور شدید و در کوتاه‌ترین زمان ممکن حمل شوند. هرگونه تأخیر یا تغییر شرایط، باعث پژمردگی و کاهش ارزش تجاری آن‌ها خواهد شد.
5_ نمونه‌های پزشکی و دارویی
بخش‌های زنده بدن برای پیوند، نمونه‌های خونی، واکسن‌ها و انسولین جزو حساس‌ترین کالاهای فاسدشدنی به شمار می‌روند. این محصولات باید در دمای ۲ تا ۸ درجه سانتی‌گراد و در کامیون‌ها یا اتاقک‌های یخچال‌دار هواپیما حمل شوند. برای اطمینان بیشتر، از حسگرهای سرمایشی استفاده می‌شود تا شرایط دما در تمام طول مسیر تحت کنترل باشد.
روش‌های حمل‌ونقل کالاهای فاسدشدنی
برای جابه‌جایی این کالاها سه روش اصلی وجود دارد: هوایی، دریایی و زمینی. هر روش مزایا و محدودیت‌های خاص خود را دارد که در ادامه بررسی می‌شود.
۱_ حمل‌ونقل هوایی
ایمن‌ترین و سریع‌ترین روش برای انتقال کالاهای فاسدشدنی، حمل‌ونقل هوایی است. در فرودگاه‌ها بخش‌های ویژه‌ای برای نگهداری این کالاها طراحی شده که شامل اتاق‌های یخچال‌دار و فریزرهای مجهز به سیستم کنترل دما و رطوبت است. کنترل‌های گمرکی نیز توسط نیروهای متخصص انجام می‌شود.
بعد از صادرات نفتی، اقلام غذایی و دارویی بیشترین سهم صادرات را دارند. از آنجا که احتمال فساد این کالاها بالاست، معمولاً در بسته‌بندی از باکس‌های یونولیت یا فایبرگلاس همراه با ژل‌های خنک‌کننده استفاده می‌شود. هزینه حمل‌ونقل هوایی نسبت به سایر روش‌ها بالاتر است، اما سرعت و امنیت آن دلیل اصلی انتخاب این روش به‌ویژه برای دارو و محصولات تازه است.
۲_ حمل‌ونقل دریایی
در این روش، کالاها داخل جعبه‌های ویژه‌ای به نام ریفِر قرار می‌گیرند. این جعبه‌ها مجهز به سیستم تهویه و سرمایش بسیار قوی‌اند و امکان حمل مقادیر زیاد محصول در مسیرهای طولانی را فراهم می‌کنند. این روش به‌ویژه برای صادرات میوه، سبزی و گوشت در حجم بالا کاربرد دارد.
۳_ حمل‌ونقل زمینی
در حمل زمینی، از کامیون‌ها، ماشین‌های سبک و قطار استفاده می‌شود. در قطارها، واگن‌های مخصوصی با سیستم یخچال و خنک‌کننده برای این کالاها طراحی شده است. بارگیری و تخلیه نیز به صورت سیستمی و برنامه‌ریزی‌شده انجام می‌گیرد. کامیون‌ها و ماشین‌های سبک مجهز به اتاقک‌های یخچال‌دار با عایق‌بندی مناسب هستند. این اتاقک‌ها علاوه بر سیستم تهویه و سرمایش، دارای سنسورهای کنترل دما و برق اضطراری می‌باشند تا کالا بدون مشکل به مقصد برسد.
ویژگی‌های وسایل حمل کالاهای فاسدشدنی
برای اینکه حمل‌ونقل این کالاها با کمترین میزان خطر و بیشترین کیفیت انجام شود، وسایل نقلیه باید دارای ویژگی‌های خاصی باشند:
- بهداشت و تمیزی کامل
اتاقک‌ها و محفظه‌های نگهداری باید کاملاً تمیز، ضدعفونی‌شده و بهداشتی باشند تا از آلودگی‌های ثانویه جلوگیری شود.
- سالم بودن سیستم سرمایشی
پیش از هر سفر باید از عملکرد صحیح و سالم بودن دستگاه سرمایشی اطمینان حاصل کرد. کوچک‌ترین اختلال در سیستم سرمایشی می‌تواند خسارات جبران‌ناپذیری ایجاد کند.
- سرویس منظم تجهیزات
ترموستات و سایر تجهیزات کنترل دما باید به‌طور دوره‌ای تنظیم و سرویس شوند تا در طول مسیر عملکرد یکنواخت داشته باشند.
- پیش‌سرد کردن اتاقک‌ها
پیش از بارگیری کالا، اتاقک‌های یخچال‌دار باید خنک شوند تا شرایط دمایی مناسب از همان لحظه اول فراهم گردد.
- تخلیه آب و رطوبت
قسمت آب‌راه اتاقک باید باز باشد تا رطوبت اضافی تخلیه شود. تجمع آب علاوه بر ایجاد فساد در کالا، می‌تواند عملکرد سیستم سرمایشی را نیز مختل کند.
هزینه حمل کالاهای فاسدشدنی
هزینه ارسال این کالاها تحت‌تأثیر عوامل گوناگونی است:
مقدار، حجم و وزن کالا: هرچه حجم و وزن بیشتر باشد، هزینه حمل نیز افزایش می‌یابد.
مسافت حمل: فاصله طولانی‌تر به‌معنای افزایش مصرف انرژی و زمان حمل است.
نوع وسیله نقلیه: حمل هوایی گران‌ترین، حمل زمینی ارزان‌تر و حمل دریایی در میان این دو قرار می‌گیرد.
بسته‌بندی: استفاده از جعبه‌های یونولیت، ژل‌های خنک‌کننده یا کانتینرهای ریفر هزینه را بالا می‌برد.
در نتیجه، محموله‌های حساس مانند دارو یا اعضای پیوندی به‌دلیل نیاز به امنیت و سرعت بالا، پرهزینه‌تر از سایر کالاها حمل می‌شوند.
قوانین و مقررات مهم در حمل کالاهای فاسدشدنی
برای جلوگیری از فساد کالا و همچنین تضمین ایمنی مصرف‌کننده، سازمان‌های بین‌المللی متعددی قوانین و مقرراتی را وضع کرده‌اند:
1_ سازمان بین‌المللی حمل کالاهای فاسدشدنی (ATP)
این سازمان مجموعه‌ای از قوانین و اصول فنی برای وسایل نقلیه، بارگیری و شرایط حمل کالاهای فاسدشدنی ارائه می‌دهد. رعایت این استانداردها برای تمامی شرکت‌های حمل‌ونقل ضروری است.
2_ سازمان جهانی حمل‌ونقل هوایی (IATA)
این سازمان مقررات دقیقی برای بسته‌بندی، لیبل‌گذاری و شرایط دمایی کالاها در خطوط هوایی تدوین کرده است. هدف آن کاهش خطر فساد و تسهیل روند ترخیص در فرودگاه‌ها است.
3_ اتحادیه جهانی حمل‌ونقل زمینی و جاده‌ای (IRU)
قوانین این اتحادیه بر ماشین‌های حمل کالاهای فاسدشدنی تمرکز دارد. علاوه بر الزامات فنی، آموزش رانندگان نیز جزو مقررات اصلی است تا آن‌ها با نحوه کار با تجهیزات سرمایشی و مدیریت شرایط اضطراری آشنا باشند.
4_ سازمان بین‌المللی استانداردسازی (ISO)
این سازمان قوانین مربوط به بازرسی، کنترل کیفیت و ایمنی در حمل کالاهای فاسدشدنی را تنظیم کرده است. استانداردهای ISO تضمین می‌کنند که کالا در تمامی مراحل زنجیره حمل‌ونقل کیفیت خود را حفظ کند.
5_ سایر معاهدات بین‌المللی
معاهده کیوتو و پیمان‌نامه TIR نیز نقش مهمی در تسهیل حمل‌ونقل جهانی کالاهای فاسدشدنی دارند. این معاهدات به‌ویژه در ساده‌سازی رویه‌های گمرکی و ایجاد بستر همکاری بین کشورها اهمیت بالایی دارند.
مدارک موردنیاز برای حمل کالاهای فاسدشدنی
برای جابه‌جایی قانونی این کالاها، مدارک و اسناد مشخصی باید تهیه و همراه بار باشد:
بارنامه و اسناد حمل: شامل اطلاعات فرستنده، گیرنده و جزئیات مسیر و نحوه حمل بار.
مدارک شرایط دمایی و سرمایشی: اسنادی که نحوه نگهداری کالا و کنترل دما را مشخص می‌کنند.
گواهی‌نامه‌های بهداشتی و قرنطینه: برای اطمینان از سلامت کالا و پیشگیری از انتقال بیماری‌ها.
مراحل حمل‌ونقل کالاهای فاسدشدنی
فرایند جابه‌جایی کالاهای حساس، نیازمند دقت بالا و رعایت چند مرحله کلیدی است:
1_ بررسی نوع کالا و دسته‌بندی
در ابتدا نوع کالا مشخص و بر اساس حساسیت دمایی دسته‌بندی می‌شود. برای مثال میوه‌ها با گوشت یا داروها در یک گروه قرار نمی‌گیرند.
2_ بسته‌بندی اصولی
بسته‌بندی باید متناسب با شرایط حمل باشد. استفاده از یونولیت، فایبرگلاس، یخ خشک یا ژل‌های خنک‌کننده بسته به نوع محصول ضروری است.
3_ انتخاب وسیله نقلیه مناسب
با توجه به مسافت و زمان، کوتاه‌ترین مسیر و مناسب‌ترین وسیله (هواپیما، کشتی، قطار یا کامیون یخچال‌دار) انتخاب می‌شود.
4_ کنترل شرایط دمایی با فناوری‌های نوین
در طول مسیر، دما و رطوبت با کمک حسگرهای هوشمند کنترل می‌شود. این حسگرها در صورت تغییر شرایط هشدار می‌دهند.
5_ بررسی کیفیت پس از رسیدن به مقصد
پس از تحویل بار، کالا باید از نظر تازگی، سلامت و کیفیت مورد بررسی قرار گیرد تا از رعایت شرایط استاندارد اطمینان حاصل شود.
چالش‌های حمل کالاهای فاسدشدنی
حمل‌ونقل کالاهای فاسدشدنی به دلیل حساسیت بالای این محصولات نسبت به تغییرات دما، رطوبت و زمان، یکی از دشوارترین بخش‌های زنجیره تأمین محسوب می‌شود. این فرایند علاوه بر نیاز به تجهیزات پیشرفته و بسته‌بندی استاندارد، همواره با مشکلاتی مانند هزینه‌های سنگین، محدودیت‌های زمانی، خطر تغییر شرایط محیطی و قوانین سختگیرانه مواجه است. آشنایی با این چالش‌ها کمک می‌کند تا راهکارهای مؤثرتری برای کاهش ریسک و افزایش ایمنی در حمل این نوع کالاها به‌کار گرفته شود.
فناوری‌های نوین در حمل کالاهای فاسدشدنی
پیشرفت فناوری نقش مهمی در کاهش ریسک‌ها و افزایش کیفیت حمل ایفا می‌کند:
اینترنت اشیا (IoT): اتصال حسگرهای دما و رطوبت به اینترنت امکان پایش لحظه‌ای شرایط بار را فراهم می‌کند.
سیستم‌های هشداردهنده هوشمند: در صورت افزایش یا کاهش ناگهانی دما، پیام هشدار برای راننده یا مرکز کنترل ارسال می‌شود.
استفاده از بلاک‌چین: ثبت شفاف اطلاعات مربوط به حمل و شرایط کالا، اعتماد میان فرستنده و گیرنده را افزایش می‌دهد.
انرژی‌های پایدار: برخی کامیون‌ها و کانتینرهای ریفر مجهز به سیستم‌های خورشیدی برای تأمین انرژی سرمایشی هستند.
جمع‌بندی
حمل کالاهای فاسدشدنی یکی از حساس‌ترین و پیچیده‌ترین حوزه‌های حمل‌ونقل است. رعایت اصول بسته‌بندی، استفاده از تجهیزات مدرن، انتخاب مسیر کوتاه و پایش لحظه‌ای شرایط دمایی از الزامات این فرایند محسوب می‌شود. در کنار آن، پایبندی به مقررات بین‌المللی و تهیه اسناد و مدارک لازم نیز اهمیت ویژه‌ای دارد. با بهره‌گیری از فناوری‌های نوین، می‌توان بسیاری از چالش‌ها را برطرف کرد و از رسیدن کالا با بهترین کیفیت به مقصد اطمینان یافت.
سوالات متداول روش‌های ارسال کالاهای فاسدشدنی و اهمیت آن:
بهترین روش حمل کالاهای فاسدشدنی چیست؟
حمل‌ونقل هوایی به دلیل سرعت بالا بهترین روش است.
گوشت و مرغ در چه دمایی باید نگهداری شوند؟
بین صفر تا ۴ درجه سانتی‌گراد.
آیا گل و گیاه هم جزو کالاهای فاسدشدنی محسوب می‌شوند؟
بله، زیرا در صورت تأخیر یا شرایط نامناسب به‌سرعت پژمرده می‌شوند.
چه عواملی بیشترین تأثیر را بر هزینه حمل دارند؟
وزن، مسافت، نوع وسیله نقلیه و نوع بسته‌بندی.
چرا استفاده از حسگرهای دما ضروری است؟
زیرا کوچک‌ترین تغییر دما می‌تواند موجب فساد کالا شود.